Í fréttum vikunnar er fjallað um draumórakenndar ráðleggingar fyrrverandi þingmanns til hins svonefnda nýja vinstris (loftslagsmál, femínismi og alþjóðahyggja koma þar við sögu), fjallað er um mótmæli gegn Ísrael vestanhafs, áskoranir kjarnafjölskyldunnar, forsetaframbjóðanda Morgunblaðsins og minnkandi lífslíkur á Íslandi.
Fréttir vikunnar eru í samstarfi við Reykjavík Foto, Þ. Þorgrímsson og Myntkaup.
Lausleg drög:
Kosningabaráttan er enn í fullum gangi og menn eru afar óákveðnir. Það er auðvitað ákveðið offramboð af framboðsefni, af frambjóðendum í viðtölum úti um allt, og sumt nær flugi, annað ekki. Stefán Einar Stefánsson gamall kollegi ritstjórans af Morgunblaðinu hefur haldið úti þróttmikilli viðtalsstarfsemi á vettvangi Spursmála Morgunblaðsins og hlotið bágt fyrir, fólk sér auðvitað skrattann í hverju horni; og Stefán Einar er, með því að þjarma að forsetaframbjóðendum í ýmsum málum, sakaður um að draga taum Katrínar Jakobsdóttur, jafnvel þótt hann hafi líka þjarmað að Katrínu Jakobsdóttur, sem virtist til dæmis ekkert yfir sig spennt að fara að ræða Landsdómsmálið í kosningabaráttunni. En að hann þjarmi að Katrínu kemur málinu bara ekki við. Hann er agent Katrínar! Svona hugsar fólk. Já, við hvetjum Stefán Einar til dáða, frekar en hitt - það er svalandi að hlusta á beinskeytt viðtöl – athugum að enginn hefur ánægju af beinskeyttum viðtölum, þetta er andfélagsleg hegðun í þágu þjóðar. Að vísu er hitt hins vegar auðvitað sannarlega áhugavert, ekki að það birtist okkur endilega í Spursmálum, það er að Katrín Jakobsdóttir er augljóslega í uppáhaldi uppi í Hádegismóum og í stjórnartíð hennar sem forsætisráðherra hefur blaðið jafnan farið nokkuð mjúkum höndum um hana, ólíkt til dæmis umfjöllun um Svandísi Svavarsdóttur. Maður veltir því fyrir sér hvað það er við Katrínu sem veldur þessari þíðu á milli stríðandi fylkinga; sumir halda því auðvitað fram að hún sé í grunninn argasti íhaldsmaður, að þetta séu ekki lengur stríðandi fylkingar. Þetta séu allt bara libbar og á einhvern hátt líka kommúnistar. Við vonum að það sé ekki rétt.
Halla Hrund er greinilega að ná til fólks og maður sveiflast fram og til baka, hmm, gæti þetta kannski bara verið góður forseti eða er þetta vélmenni? Skemmtilega þjóðleg – þjóðlegt vélmenni, ekki alveg dystópísk pæling fyrir ritstjóranum. Hún er á móti ESB líka virðist vera af Mogganum að dæma. Við gagnrýndum óskýr svör frá Höllu Hrund í pallborði hjá Heimildinni á dögunum þar sem hún fékkst ekki til að svara því hvort stjórnmálamenn hefðu þrýst á hana í stöðu hennar sem orkumálastjóri – Helgi Seljan spurði svona fjórum sinnum að þessu, mjög áhugasamur um að vita hvort ráðherrar hefðu einhvern tímann beitt Höllu þrýstingi. Halla svaraði engu hvorki já né nei – sem var miður. Þið getið séð þessa klippu á vefnum hjá mér. Halla svaraði ekki en sem betur fer átti Helgi næsta þátt inni, því að þar var kominn annar embættismaður, sem fékk sömu spurningu, hefur ráðherra þrýst á þig í þínum störfum? Brot.
Já, það myndast æsingur í kringum þessar spurningar og fyrirsagnirnar, hvort ráðherrar eða stjórnmálamenn hafi verið að „þrýsta á embættismennina“ – tilfinningin sem situr eftir eftir slíkar yfirlýsingar er auðvitað hvað þessir stjórnmálamenn og ráðherrar eru valdaspilltir að vera svona að þrýsta á fólk. Það er grafalvarlegt, segir Helgi Seljan hreinlega. En síðan hugsar maður út í það – er það endilega svo óeðlilegt að ráðherrar komi sínum sjónarmiðum á framfæri við embættismenn og aðra starfsmenn kerfisins? Er það alltaf stórhættuleg spilling? Á kerfið að vera ósnertanlegt – á það að ráða sér sjálft? Ég velti þessu fyrir mér. Persónuvernd gegnir auðvitað eftirlitshlutverki þannig að jú, það er ákveðið sjálfstæði, en maður veltir því fyrir sér í svona víðari skilningi hvort þetta sé stundum smá hroki í embættismönnum, að misbjóða svona herfilega öll hugsanleg “afskipti” eins og þau eru kölluð – eftir allt er stjórnmálamaðurinn allavega svona að forminu til fulltrúi almennings, þannig að í einhverjum skilningi á hann að halda embættismönnunum við efnið, þótt það eigi kannski ekki alltaf við.
Annars veit ég ekki hvort er verra, að menn trúi einlæglega leikritinu um að embættismenn skipaðir af stjórnmálamönnum verði ekki nokkru sinni fyrir áhrifum af stjórnmálamönnum, eða þá að menn trúi því einlæglega að stór hluti íslenska valdakerfisins eigi að vera á höndum ókjörinna embættismanna sem einsetja sér að hlusta aldrei á stjórnmálamenn, þ.e. fólkið sem er raunverulega lýðræðislega kosið, annað en þeir. Jæja. Og talandi um þetta; stýrivextir eru óbreyttir eftir að ókjörna stjórnvaldið í Seðlabankanum ákvað að svo yrði að vera, meira að segja þrátt fyrir skipanir frá ráðherrunum um að lækka vexti, tók ekki mark á þeim. Sjálfstæði Seðlabankans. Rak augun í gott tíst frá íslenskum cryptoheimspekingi Vagni Margeiri Smelt, sem skrifar: „Ég er byrjaður að skipta út öllum ríkisstofnunum og fyrirtækjum fyrir “bara hópur fólks með eigin langanir, gildi og breyskleika”. Þegar fólk segir t.d. “Seðlabankinn verður að geta “prentað” pening fyrir stöðugleika”, þá heyri ég setninguna öðruvísi.“ X ákvað að halda stýrivöxtum óbreyttum í vikunni.
*
Yfir í annað. Ég var á rúntinum um helgina að sinna mikilvægum erindum og ég vil endilega hlusta á talað mál í bílnum, ekki tónlist, og ég var með kveikt á útvarpinu, nennti ekki að tengja símann. Það var popp í spilun á nær hverri stöð, en eftir nokkra eyðimerkurgöngu rambaði ég inn á Samstöðina sem nú er í útvarpi – loksins talað mál. Meira að segja popp í gangi á Rás 1 eins og svo oft áður. Ekki á Samstöðinni, þeim ágæta fjölmiðli. Þar hlustaði ég á Gunnar Smára Egilsson foringjann sjálfan ræða við konu sem ég kannaðist vel við málróminn hjá en kom því ekki alveg fyrir mig strax hver þetta var. Það þarf ekki að koma á óvart að þetta var sannfærð vinstrikona var þarna sest við rauða borðið og þegar ég byrjaði að hlusta var hún að tala um hvað vinstrið þyrfti að gera til að ná vopnum sínum á nýjan leik. Hugmyndirnar voru kostulegar, hún sagði eitthvað á þessa leið: “Ég vil segja að hið nýja vinstri (veit ekki alveg hvað það er en mögulega til dæmis Samfylkingin) að þar ætti, sagði konan, meiri alþjóðahyggja að vera stefnan, að talað væri meira um mannréttindi, um loftslagsmál og um femínismann en við höfum verið að sjá að undanförnu, en um leið VISSULEGA að gæta réttinda þeirra sem minna hafa á milli handanna.” Svona hliðarnóta þetta með fátæka fólkið. Notaði líka ekki orðið fátækt. Og ég hlustaði alveg gáttaður: Hver myndi tala svona eftir allt sem hefur gengið á á undanförnum árum, eftir að við höfum séð árangur þessarar libbavinstristefnu, eftir að við höfum séð verkamenn um allan heim alveg hafna þessari vinstristefnu sem blandar grunnstefnu vinstrisins við loftslagsmál, alþjóðahyggju og femínisma – hver myndi enn þá vera að segja að það þurfi meira af því bulli, meira af elítumálum sem verkamönnum mislíkar djúplega, að nýja vinstrið þurfi að meira af því? Að það þurfi hreinlega bara að berja höfðinu við steininn áfram? Ég var hugsi yfir þessu, hver lifir í þessari yndislegu afneitun?, og ég fór að fletta því upp hver hefði verið í viðtölum hjá Samstöðinni nýlega og þá kom í ljós að umræddur viðmælandi var Rósa Björk Brynjólfsdóttir fyrrverandi þingmaður. Henni finnst þetta. Rósu Björk Brynjólfsdóttir. Rósa Björk hefur ekki átt sjö dagana sæla í pólitíkinni á undanförnum árum – hún sagði sig úr þingflokki Vinstri grænna á miðju þingi árið 2020 vegna þess að VG voru ekki nógu miklir libbar - ekki nógu öflugir í “mannréttindamálunum” - og fór þá yfir í Samfylkinguna af því að Samfylkingin var mikill libbastaður á þeim tíma - þá var mikið verið að tala um mannúð og mannréttindi - en svo var Rósa nýmætt og þá tók Samfylkingin allt í einu hinn mikla íhaldssama snúning sem nú er þekktur og alræmdur og setti Rósu Björk í annað sæti á lista og hún komst að lokum ekki inn á þing. Þannig að Rósa var illa svikin eftir að hafa svikið eigin flokk – að vísu virtist Katrín Jakobsdóttir hafa fyrirgefið henni svikin og réð hana sem verkefnastjóra í ráðuneytinu ekki löngu eftir þetta. Ég hlustaði á meira í viðtalinu og Rósa kvartar töluvert undan Samfylkingunni, hljómar eins og hún sé komin út í kuldann þar innan flokks og virðist líka óánægð með umræðu Kristrúnar um útlendingamál í breiðu samhengi, fáum brot:
„Við verðum að horfast í augu við að við okkur blasir fjölbreyttara samfélag” – og það er ekkert sem stjórnmálamenn geta gert í því. Þannig að: Þið getið bara haldið kjafti og verið heima hjá ykkur með ykkar asnalegu þorrablót, grjónagraut með slátri og kórastarf. Viðeigandi að smætta íslenska menningu niður í fáránlegar stereótípur sem varla neina þýðingu - sem eru vel að merkja ekki kjarni íslenskrar menningar - en þá vitum við hvað Rósu Björk finnst ef hún endar aftur í framboði, hvar ég skal ekki segja, fyrir Pírata mögulega næst? En sem sagt. Nálgunin. Að við Íslendingar eigum bara að sætta okkur við að við fáum engu um landamæri okkar ráðið. Við þurfum bara að horfast í augu við hitt og þetta. Hvernig er það niðurstaðan? Auðvitað ráðum við hvernig við háttum innflutningi inn í landið – við erum eftir allt sjálfstæð fullvalda þjóð með lýðræðislega kjörin stjórnvöld, ekki satt? Við ráðum okkur sjálf. Þar með er ekki sagt að við séum að fara að loka landamærum til að vera eins og Rósa Björk segir “einangraður og asnalegur klettur í Atlantshafi” - það eru greinilega þjóðir með stjórn á eigin landamærum – það er enginn að tala um að loka neinu, hingað mun alls konar fólk koma á alls konar forsendum – en við ráðum því hvernig það verður skipulagt og hvernig hlutunum er þannig stillt upp að þeir komi sem best út fyrir okkur og fyrir innflytjendurna. En nei, það finnst Rósu Björk ekki – við þurfum bara enn og aftur að sætta okkur við hitt og þetta. Fáum annað brot.
20% börn af erlendum uppruna. 90% börn af erlendum uppruna í Breiðholti - “og hvað”, segir Rósa Björk. Þannig er veruleikinn, þannig mun hann verða og við verðum að sætta okkur við það, segir Rósa Björk. Engar vangaveltur um það hvort þessi þróun sé endilega sjálfbær eða hvort hún sé endilega besta leiðin fyrir alla hlutaðeigandi, nei, enga umfjöllun þá eins og birtist okkur til dæmis á Vísi á dögunum þar sem Brynjar Karl körfuboltaþjálfari sem þekkir til lýsir gjörsamlega hræðilegu ástandi í Breiðholti þar sem allir tapa og skólakerfið er alveg hætt að geta sinnt skyldum sínum, nei enga slíka umræðu, segir Rósa Björk, skilaboð til nýja vinstrisins: Enga umræðu um innflytjendastefnu, engar efasemdir um núverandi stefnu, en tökum hins vegar umræðuna um loftslagsmál og femínisma. Þar er óplægður akur. Þar eru kjósendurnir. Það er það sem fólkið í landinu er að pæla í frá degi til dags.
Já, það er margt skrýtið í kýrhausnum. Við vorum hérna í síðasta þætti með David Friedman hagfræðingi að bera saman innflytjendastrauminn í Bandaríkjunum á öndverðri tuttugustu öld við Ísland og hér virðist straumurinn vera hlutfallslega um þrefalt meiri en var þá í Bandaríkjunum, þegar milljón kom inn í landið á hverju ári í kringum fyrstu heimsstyrjöld. Eins og ég hef gert grein fyrir snúast athugasemdir mínar um innflytjendastefnu nær alfarið um varðveislu íslenskrar tungu; í Bandaríkjunum fylktu allir liði, sóru fánanum hollustu og þar var aldrei annað til umræðu en að allir lærðu ensku; hér heima hefur okkur á móti gengið hrikalega að tryggja sess íslenskunnar á meðal nýbúa og þar með í samfélaginu öllu.
En - ég veit samt ekki á gervigreindaröld hvernig í ósköpunum samfélög framtíðarinnar munu yfirleitt líta út – hvað eru landamæri þegar menn geta rekið fyrirtæki með alfarið erlendu starfsfólki sem vinnur í tölvum annars staðar? Það er alveg óljóst hvort þjóðríkið (með grunnþættina, land, þjóð og tunga) þjóðríkið sem fyrirbæri lifi þetta allt saman yfirleitt af – þannig að hvers virði er baráttan? Það er áleitin spurning. Þýðir auðvitað ekki að gefast upp. En ég veit ekki hvort ungt fólk sé bjartsýnt fyrir framtíðinni – það treystir sér alla vega ekki til að eignast börn eins og áður fyrr, sem er jafnan talinn traustasti mælikvarði á bjartsýni og trú á framtíðina. Allt er það síðan hluti af sömu heildarmynd hér heima, við erum að tala um sirka 10.000 innflytjendur á ári en um 4.000 fæðingar á Íslandi, þannig að við verðum svona ef maður tekur kúrfuna alla leið í minnihluta í landinu eftir fáa áratugi, hvað sem mönnum finnst um það. Við höfum síðan rætt það hér oft áður, af hverju eignast menn ekki börn, ég hlustaði á áhugaverða skýringu fjölmiðlamannsins og frumkvöðulsins bandaríska Erik Torenberg á dögunum þar sem hann tengdi barnleysið við gjörbreyttar þjóðfélagsaðstæður auðvitað. Hann ræddi um hjónabandið og barneignir sem pakkadíl í gamla daga – að þá þurftu menn á þeirri ráðstöfun að halda af praktískum ástæðum – en að þessar praktísku aðstæður séu allar fyrirbí og nú sé búið að búta pakkadílinn aftur niður í einingar. Hann talar um knippi. Vöruknippi. Bundle. Brot.
Já, einkar athyglisvert sjónarmið um niðurbútun pakkadílsins – en líka nauðsyn þess þá að átta sig á því með getum við sagt sjálfstæðri óháðri athugun að skuldbindingin er vesensins virði.
Hluti af vandamálinu með fæðingartíðnina er auðvitað a) að ungu fólki tekst ekki að koma eins vel undir sig fótunum og áður fyrr og svo b) að hvatarnir í kerfinu virðast ekki vera nógu sterkir til að vega upp á móti því og tryggja aðstæður til barneigna, samanber ástandið í leikskólamálum í Reykjavík. Ætli megi ekki halda því fram að hér hafi orðið eða að hér sé stöðugt í gangi einhvers konar eignatilfærsla frá yngri kynslóð til eldri kynslóðar – sem þarf alls ekki á henni að halda! Ég hugsa stundum um öll stóru tómu einbýlishúsin sem fólk á aldrinum 60+ er í hálfgerðum vandræðum með vegna þess að þau standa svo mikið tóm, fólkið er svo mikið í stóra sumarbústaðnum eða í húsinu í útlöndum – á meðan ungar barnafjölskyldur sprengja 60 fermetra íbúðirnar sínar án þess að geta stækkað við sig. Þannig að hópurinn sem hefur innviðina þarf þá ekki en hópurinn sem ekki hefur innviðina þarf þá sannarlega, þarf þá djúplega. Hvað er þetta annað en einhvers konar samfélagsleg misúthlutun verðmæta – sem ég veit reyndar alls ekki hver á að laga. Við verðum að setja fram þá von hér að veröldin leiti jafnvægis af sjálfsdáðum og gefa okkur að réttlætið sé náttúrulögmál. Svo bíðum við róleg.
Þegar stjórnvöld reyna að laga svona vandamál með sérstöku átaki gera þau þau ósjaldan verri. Það var ótrúlegt að lesa góðan leiðara í Heimildinni eftir Þórð Snæ Júlíusson þar sem hann fór yfir það þegar Framsóknarflokkurinn ætlaði rétt fyrir kosningar árið 2003 að bjarga unga fólkinu inn á fasteignamarkað með því að láta Íbúðalánasjóð bjóða upp á 90% fasteignalán. Í stuttu máli sagt var öll sú tilraun sögulegt stórslys og nú sitja skattgreiðendur, við, annaðhvort í gegnum ríkissjóð eða í gegnum lífeyrissjóðina uppi með mögulega 100 milljarða króna tap, ef ekki 200 milljarða króna tap. Það eru ótrúlegar tölur nefndar til sögunnar. Þetta er þetta ÍL-sjóðsmál sem dúkkar reglulega upp í fréttum, þetta er sögð vera efnahagsleg tímasprengja fyrir ríkissjóð. Eins og við þurfum á því að halda núna. Sem sagt: Það er ekki alltaf fallegt þegar stjórnvöld og stjórnmálamenn ætla að bjarga málunum með sínum klaufalegu inngripum. Erum auðvitað anarkókapítalistar í þessum þætti. Markaðurinn getur leyst þetta. Nei, Guð einn veit hvernig megi bæta þessi mál.
*
Undankeppnin í Eurovision fór fram í vikunni - við töpuðum - öllum sama - en athygli ritstjórans vakti að aldrei hafa eins margir íhaldssamir hægrimenn notið keppninnar og í ár, auðvitað í mótmælaskyni við mótmæli þeirra sem sniðganga keppnina vegna þátttöku Ísrael. Umræddir íhaldssamir hægrimenn kunna því sem sé margir illa að komið sé fram við Ísrael með þeim hætti en þeir sem eru að sniðganga gera það vegna þess að þeim misbýður framganga Ísraelsmanna á Gaza-svæðinu, þar sem menn hafa ekki linnt látum frá því að Hamas réðst inn í Ísrael í byrjun október á síðasta ári. Á sama tíma er pólitíkin í Bandaríkjunum á yfirsnúningi vegna þessara átaka enda eru Bandaríkin og Ísrael nátengd stjórnmálalega og krafan í meginstraumi bandarískra stjórnmála er í grunninn sú að styðja við bakið á Ísraelsmönnum sama hvað. Það er bæði gömul saga og ný og menn geta haft eðlilegar ástæður fyrir því, en það sem er ískyggilegt að mati ritstjórans er það hve fúsir menn, sem hafa af góðum og gildum ástæðum haldið uppi merkjum málfrelsis á Vesturlöndum á undanförnum árum, hve fúsir margir í þeim hópi, þeim hluta bandaríska hægrisins, eru núna til þess að ýta þeim hugsjónum til hliðar tímabundið þess að ná sér niður á stuðningsmönnum Palestínu í þessum átökum. Það sem menn hafa fjallað um sem aðför bandaríska vinstrisins, Demókrata, að tjáningarfrelsi á undanförnum árum í ýmsum myndum meðal annars með ritskoðun á samfélagsmiðlum og öðru, umbreytist skyndilega við þessar aðstæður í samhent átak vinstrisins og hægrisins við að kæfa eftir fremsta megni niður öll mótmæli gegn framgöngu Ísraelshers til dæmis á háskólasvæðum þar sem verið er að berja niður mótmæli, sem er sannarlega réttlætanlegt í ákveðnum tilvikum eins og þegar menn eru farnir að meina Ísraelum inngöngu og útgöngu úr skólum og annað slíkt, þá er rétt að grípa inn í, en almenna tilhneigingin er að einskorða aðgerðir gegn mótmælendum ekki við slíkar aðgerðir, heldur bara banna mótmælin, það eru margir sem vilja það – sem brýtur augljóslega gegn bandarísku stjórnarskránni. Annað er frumvarp inni í bandaríska þinginu sem breytir lagalegu skilgreiningunni á gyðingaandúð, þannig að eins og ég skil það á andstaða við síónisma og jafnvel vægari gagnrýni ýmiss konar nú að skoðast sem gyðingaandúð í skilningi laganna. Margir sem telja þetta einnig brjóta gegn stjórnarskránni enda heftir þetta verulega möguleika fólks á að setja fram gagnrýni hvers konar. Hér í fréttum vikunnar eru skilaboðin þessi: Þú getur hatað þessa mótmælendur – og þú getur stutt Ísrael í átökunum sem nú standa yfir – og það er þinn frjálsi stjórnarskrárvarði réttur. En að nota gyðingaandúð sem yfirvarp til þess að brjóta, mögulega með illa afturkræfum hætti, gegn tjáningarfrelsinu er vitsmunalega óheiðarlegt og í rauninni er stórkostlega vafasamt að fylgjast með því hve margir eru til í stökkva um borð í vagninn – án þess að átta sig á að svona ráðstafanir eru allt eins líklegar til að bitna að lokum á þeirra eigin frelsi.
*
Að lokum hérna, moli úr Morgunblaðinu: “Meðalævilengd fólks á Íslandi hefur verið með því mesta sem finna má í löndum Evrópu og lífslíkur við fæðingu eru góðar í samanburði milli þjóða. Hins vegar styttist meðalævilengd Íslendinga að jafnaði meira á tímabilinu frá árinu 2019 til ársins 2023 en í öðrum löndum Evrópu, sem nýr samanburður Eurostat, hagstofu Evrópusambandsins, nær til.
Meðalævilengd landsmanna styttist um 0,6 ár á þessu fimm ára tímabili, mun meira meðal karla en kvenna. Ævilengd karla styttist um 0,8 ár en kvenna um 0,3 ár á Íslandi samkvæmt gögnum Eurostat.” Ótrúlegt - að þetta sé að gerast. Eitt skref áfram, tvö skref aftur á bak. Lífslíkur eru að minnka í okkar hátæknisamfélagi. Förum betur í þetta við tækifæri.
Fréttir vikunnar | Leiðbeiningar fyrir nýja vinstrið, málfrelsi mótmælenda og heilagir embættismenn